Lepszy klimat na peryferiach Dolnego Śląska dzięki strażnikom. Warto działać na rzecz lepszego transportu i adaptacji
Towarzystwo Benderowskie prowadzi projekt „Klimatyczny strażnik peryferii”. Projekt otrzymał wsparcie finansowe w ramach programu PROTEUS, prowadzonego przez Transatlantic Foundation, europejskie ramię The German Marshall Fund of the United States.
Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską. Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autora(-ów) i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający nie mogą ponosić za nie odpowiedzialności.
Do badania kwestii klimatycznych wybrano osiem gmin (do 20 tys.): gmina Jedlina-Zdrój, gmina Kamieniec Ząbkowicki, gmina Karpacz, gmina Malczyce, gmina Mirsk, gmina Szklarska Poręba, gmina Świeradów-Zdrój, gmina Walim. Aktywiści dodatkowo wybrali dziewiątą gminę, Lądek-Zdrój, która została zniszczona przez powódź. Odwiedzili tę gminę na początku maja 2025 r.
Elementem szerokich działań projektowych była ankieta dla mieszkańców. Jak zapowiadają aktywiści, dane będą analizowane także po zakończeniu projejktu.
Czytaj też: Joanna Szczygielska, Rodzice dla klimatu: Trzeba działać na rzecz transportu dla każdego, bez wymówek
Celem projektu było polepszenie ochrony klimatu w obszarach peryferyjnych Dolnego Śląska. W 9 lokalnych gminach za pomocą ankiety, wyjazdów i analizy stworzyliśmy rekomendacje klimatyczne, wraz z kampanią na niezależnym portalu Hipermiasto.
Udało się ocenić 9 gmin pod kątem klimatu i stworzyć skonsultowany z obywatelami plan działań, który zostanie wdrożony np. w Świeradowie-Zdroju. Udało się także zwiększyć świadomość dotyczącą ochrony klimatu czy transportu publicznego.
Tu możesz przeczytać raporty: gmina Jedlina-Zdrój, gmina Kamieniec Ząbkowicki, gmina Karpacz, gmina Malczyce, gmina Mirsk, gmina Szklarska Poręba, gmina Świeradów-Zdrój, gmina Walim.
Co się udało zrobić?
Najbardziej trwałym efektem są pozytywnie rozpatrzone wnioski, które będą podstawą dla dalszych działań samorządu i rządu, a w szczególności:
- opisane niżej wnioski dotyczące Świeradowa-Zdroju i decyzji środowiskowych
- wniosek o strategię klimatyczną dla Kamieńca Ząbkowickiego (gmina stworzy strategię dla klimatu i transportu rowerowego)
- wniosek o plan klimatyczny do Szklarskiej Poręby (gmina zapowiedziała działania)
- wniosek ws. dostępu do dokumentów o zabytkach dla strażników (Ministerstwo Kultury uwzględni ten postulat w nowej ustawie zabytkowej)
- wniosek ws. obniżenia podatku VAT dla transportu publicznego (Ministerstwo Finansów analizuje tę możliwość)
- wniosek ws. kół gospodyń wiejskich, m.in. o poszerzenie celów o kwestie środowiskowe (trwają prace w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi)
Przypadek sukcesu. Świeradów-Zdrój
Podjęliśmy działania strażnicze w Świeradowie-Zdroju – niewielkim uzdrowiskowym miasteczku w Górach Izerskich, które zmaga się m.in. z problemem smogu i nadmiernej zabudowy zagrażającej przyrodzie.
Działacze dwukrotnie udali się na wizytę studyjną do miasteczka i odwiedzili m.in. uzdrowisko, okolice kolejki górskiej, dworzec kolejowy. Podjęli też współpracę z lokalnym stowarzyszeniem Flins, które działa na rzecz uzdrowiska.
– Niestety, w ostatnich latach miasto bardzo intensywnie się rozbudowuje. Plany przestrzenne są często niedostosowane do rzeczywistości, pozwalają np. budować ogromne apartamentowce przy wąskich drogach lokalnych. To prowadzi do chaosu przestrzennego i pogarsza jakość życia mieszkańców – podkreśla Bartosz Kijowski ze stowarzyszenia.
Przeprowadzona została analiza dokumentów i danych, wizyta studyjna, rozmowy z ekspertami, ankieta dla mieszkańców
Na podstawie szerokich działań projektowych stworzyliśmy raport z rekomendacjami oraz wniosek skierowany do władz lokalnych (urzędników i radnych).
Domagaliśmy się stworzenia strategii klimatycznej i planu ochrony przyrody przed nadmierną zabudową.
Plan taki mógłby przewidywać ograniczanie wykorzystania paliw kopalnych, rozwój odnawialnych źródeł energii, poprawę efektywności energetycznej. Priorytetowe działania to m.in. termomodernizacja, wspieranie odnawialnych źródeł energii, budowa dróg rowerowych, wspieranie ruchu pieszego.
– Szczególnie istotne jest także rozwijanie transportu publicznego, jako podstawowej usługi społecznej, zwłaszcza w kontekście lepszej obsługi dworca kolejowego w Świeradowie-Zdroju oraz postulowanego od lat uruchomienia połączeń do Szklarskiej Poręby – wyjaśnia Jeremi Jarosz z Towarzystwa Benderowskiego.
Działacze zwracali uwagę na adaptację do zmian klimatu, które już mają miejsce. Obejmuje to m.in. zwiększenie retencji wody, zabezpieczenie infrastruktury przed ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, ochronę bioróżnorodności oraz rozwój zielonej i niebieskiej infrastruktury w miastach.
Magistrat w Świeradowie pozytywnie odpowiedział na nasz wniosek i zapowiedział, że gmina opracuje Program Ochrony Środowiska, który będzie kluczowym dokumentem kierunkującym lokalną politykę ekologiczną
– W programie tym zostaną uwzględnione również kwestie poruszone w Państwa wniosku, w tym potrzeba ograniczenia presji urbanizacyjnej na obszary cenne przyrodniczo oraz zagadnienia związane z ochroną klimatu – podkreśla Edyta Wilczacka Burmistrz Miasta Świeradów-Zdrój.
Wniosek, wraz z przedstawionym uzasadnieniem, zostanie przekazany zespołowi opracowującemu Program Ochrony Środowiska, w celu jego szczegółowego przeanalizowania i, w miarę możliwości, uwzględnienia w treści dokumentu. Aktywiści zapowiadają, że włączą się w dalsze prace nad projektem.
Przypadek sukcesu. Decyzje środowiskowe
Wspólnie z naszym partnerem Stowarzyszeniem Nowoczesnej Edukacji Prawnej przeanalizowaliśmy przepisy dotyczące klimatu w Polsce. Przemyśleliśmy, które zmiany ustawodawcze byłyby korzystne dla działań proklimatycznych i działań strażniczych. Na tej podstawie powstały wnioski o nowelizacje, w tym petycja do Senatu ws. zmiany przepisów o decyzjach o środowiskowych uwarunkowaniach.
Aktualnie decyzje takie (skrótowo znane jako decyzje środowiskowe) są usuwane z Biuletynu Informacji Publicznej po 14 dniach. Potem mogą być dostępne dla obywateli, ale tylko na specjalny wniosek.
– Urzędnicy zatem muszą wykonać pracę polegającą na udostępnieniu w Biuletynie Informacji Publicznej, potem na jej usunięciu, a potem dodatkowo – pracę na udostępnianiu obywatelom i rozpatrywaniu wniosków. Zdecydowanie łatwiejszym rozwiązaniem będzie udostępnianie bezterminowe, co oszczędzi pracy, a także oszczędzi pieniądze publiczne – podkreśla Jeremi Jarosz z Towarzystywa Benderowskiego.
Jak dodawali aktywiści, jawność jest kluczowym czynnikiem, który umożliwia kontrolę obywatelską i zaangażowanie się obywateli w sprawy ochrony środowiska. Aktywiści mieli też poważne wątpliwości co do zgodności obecnego przepisu z prawem Unii Europejskiej.
Senat zajął się petycją na posiedzeniu Komisji Petycji dnia 11 marca 2025 r. Petycję omówiła główna specjalistka w Dziale Petycji i Korespondencji w Biurze Analiz i Petycji w Kancelarii Senatu Marzena Krysiak.
Z sukcesem, bo przedstawicielka rządu zapewniła o poparciu dla petycji.
Anna Ronikier, zastępczyni Generalnego Dyrektora Ochrony Środowiska: – Wypowiadam się w imieniu resortu klimatu i środowiska. Resort całkowicie podziela stanowisko zawarte w petycji i wychodzi naprzeciw.
Jak dodała, zaplanowana jest m.in. elektronizacja postępowań środowiskowych i powstanie ogólnokrajowa platforma internetowa do obsługi wszystkich wniosków o decyzje środowiskowe.
Kto był włączony w działania strażnicze?
W czasie trwania projektu współpracowaliśmy z licznymi innymi organizacjami pozarządowymi, m.in. z:
- Stowarzyszeniem Nowoczesnej Edukacji Prawnej, które na nasze zlecenie stworzyło m.in. raporty i analizy
- Stowarzyszeniem Flins, lokalne stowarzyszenie ze Świeradowa-Zdroju, które wzmacniało wiedzę o tym samorządzie,
- Fundacją Ekorozwoju, która konsultowała z nami m.in. sprawy dotyczące drzew
- Stowarzyszeniem Akcja Miasto, które przesyłało część wniosków i omawiała zakres tematyczny
W działania włączeni byli aktywiści, m.in. ekolog i lider Dolnośląskiego Alarmu Smogowego Krzysztof Smolnicki, Paweł Pomian z Eko-Unii, ekspertka ds. drzew Sabina Lubaczewska, Cezary Grochowski, prezes Wrocławskiej Inicjatywy Rowerowej, czy Joanna Szczygielska-Źółtańska z Rodziców dla klimatu.
W debacie brali udział przedstawiciele władzy samorządowej: Joanna Klima, przewodnicząca Rady Osiedla Szczepin oraz Jakub Janas, radny miejski Wrocławia.
Trwałość działań strażniczych ws. klimatu i transportu
Udało się wzmocnić współpracę między opisanymi wyżej NGO, która będzie dalej trwać po zakończeniu projektu, zwłaszcza że tematyka klimatyczna będzie coraz bardziej istotna w dyskursie publicznym. W szczególności planujemy kolejne wspólne wnioski, wyjazdy oraz aplikacje grantowe.
Trwałym efektem jest wzmocnienie i dalszy rozwój portalu Hipermiasto, który został wzmocniony jako źródło niezależnej i oddolnej wiedzy o działaniach na rzecz demokracji i klimatu.
Planujemy doświadczenia projektu przenieść również do innych gmin, tworząc analogiczne raporty i uchwały w innych samorządach. Nadal zamierzamy też dalej monitorować dziewięć gmin, a także informować o nich na portalu Hipermiasto. Doświadczenia z konkretnych miejsc zamierzamy także wykorzystywać w naszych działaniach, m.in. w ramach organizowanych debat z politykami i urzędnikami oraz w mediach społecznościowych.
Zamierzamy dalej apelować o wypracowane postulaty legislacyjne. Będziemy je zgłaszać również po zakończeniu projektu w odpowiednich procedurach legislacyjnych konsultacyjnych, tak jak zresztą zgłaszaliśmy do tej pory. Będziemy także zwracać uwagę na te postulaty na podejmowanych spotkaniach z politykami i urzednikami szczebla wojewódzkiego i krajowego.
Dlaczego warto działać na peryferiach?
Dzięki projektowi przekonaliśmy się, że w lokalnych gminach na peryferiach Dolnego Śląska jest możliwa otwartość na kwestie klimatyczne i warto przychodzić z takim przekazem oraz przesyłać konkretne propozycje zmian. Warto też poszerzać działalność na nowe gminy, a także poszerzać działania w trakcie, by odpowiedzieć na nowe wyzwania (jak np. konieczność uwzględnienia aspektu klimatycznego w odbudowie Lądka-Zdroju po powodzi).
Działania wykazały, że bardzo istotne znaczenie klimatyczne ma transport publiczny, a zwalczanie wykluczenia transportowego będzie miało pozytywny wpływ na spadek emisji.
Projekt wykazuje też, że przepisy prawne dotyczące aktywizmu, działań NGO, wniosków, skarg, klimatu czy transportu publicznego wymagają licznych zmian. Uczestnictwo w konsultacjach oraz działalność rzecznicza pozwala jednak na to, żeby postulaty zmian przebiły się i były uwzględnione w pracach legislacyjnych rządu.
Istotne jest wspieranie strażników przez działania grantowe skierowane na ich działalność poza dużymi miastami, bo wiele gmin nie ma działających organizacji strażniczych.
Na jakie ryzyka napotkali strażnicy na peryferiach?
Analiza ryzyka jak na razie okazała się trafna, w szczególności w zakresie małego ryzyka braku realizacji działań.
Zdecydowanie nie wystąpił brak współpracy ze strony NGO, organizacje z terenu Dolnego Śląska chętnie współpracowały przy analizie dokumentów polityki klimatycznej, dzielą się własnymi doświadczeniami i recenzują powstające pomysły i wizje.
Brak odpowiedzi na wnioski o dostęp do informacji publicznej się nie zmaterializował, udało się odpowiedzieć. Zmaterializowało się ryzyko braku odpowiedzi na wnioski, nie otrzymaliśmy na razie odpowiedzi od trzech gmin. Planujemy ponaglenie, a w razie dalszego braku odpowiedzi – skargę do organu wyższego stopnia.
Nie wystąpił brak możliwości debaty w czasie dopasowanym do możliwości dyskutantów albo brak możliwości debaty na żywo z uwagi na pandemię lub inne zdarzenie masowe. Udało się zorganizować debatę
Nowym, nieopisanym na etapie projektowym, ryzykiem była powódź w regionie Dolnego Śląska która zmieniła zakres naszego działania, np. charakter wyjazdu do gminy Walim (zamiast zajmować się klimatem, obserwowaliśmy i opisaliśmy przebieg powodzi), przesunęła też o ok. dwa tygodnie działania promocyjne związane z planowaną kampanią. Pod wpływem powodzi zdecydowaliśmy się także na uwzględnienie w naszych pracach dziewiątej gminy: Lądek-Zdrój.
