Osobowość dla rzeki Odry. Tak, ale potrzebne dobre przepisy
Towarzystwo Benderowskie prowadzi projekt „Klimatyczny strażnik peryferii”. Projekt otrzymał wsparcie finansowe w ramach programu PROTEUS, prowadzonego przez Transatlantic Foundation, europejskie ramię The German Marshall Fund of the United States.
Projekt jest współfinansowany przez Unię Europejską. Wyrażone poglądy i opinie są jednak wyłącznie poglądami autora(-ów) i niekoniecznie odzwierciedlają poglądy Unii Europejskiej lub Europejskiej Agencji Wykonawczej ds. Edukacji i Kultury. Ani Unia Europejska, ani organ przyznający nie mogą ponosić za nie odpowiedzialności.
Do badania kwestii klimatycznych wybrano osiem gmin (do 20 tys.): gmina Jedlina-Zdrój, gmina Kamieniec Ząbkowicki, gmina Karpacz, gmina Malczyce, gmina Mirsk, gmina Szklarska Poręba, gmina Świeradów-Zdrój, gmina Walim. Działaniami objęto również poszkodowany przez powódź Lądek-Zdrój.
Oprócz tych działań wspólnie ze Stowarzyszeniem Nowoczesnej Edukacji Prawnej w 2024 r. powstała analiza zmian, które byłyby korzystne dla działań proklimatycznych i działań strażniczych. Analiza została znowelizowana w 2025 r.
Na tej podstawie powstały wnioski o zmiany w przepisach, w tym uwagi do ustawy osobowości prawnej rzeki Odry. Rzeka ta ma fundamentalne znaczenie dla gminy Malczyce i całego Dolnego Śląska: wszystkie omawiane gminy znajdują się w jej dorzeczu.
Ustawa o osobowości prawnej dla Odry
Komitet Inicjatywy Ustawodawczej „Czysta Odra”na rzecz projektu ustawy o uznaniu osobowości prawnej rzeki Odry zbierał podpisy pod tym projektem. Ustawa została również zgłoszona przez posłów.
– Celem ustawy jest zagwarantowanie skutecznej ochrony prawnej dla całego ekosystemu Odry oraz stworzenie mechanizmów współpracy międzyinstytucjonalnej dla zapewnienia szeroko rozumianego zdrowia i dobrostanu rzeki. Katastrofa ekologiczna z 2022 ujawniła z całą mocą, że funkcjonujące dotychczas rozwiązania prawne nie zapewniają należytej ochrony prawnej dla całego ekosystemu rzeki – wskazywał komitet.
Według projektodawców, „nadanie osobowości prawnej dla Odry oznacza fundamentalną zmianę zasad dotyczących postrzegania, funkcjonowania oraz ochrony prawnej całego ekosystemu. Rzeka w rozumieniu prawa przestaje być przedmiotem, a uzyskuje status samodzielnego podmiotu prawnego. W praktyce oznacza to możliwość bezpośredniej ochrony praw podstawowych rzeki, a w interesie rzeki Odry występuje Komitet Reprezentantów.”
Uzasadnienie wyjaśnia, że skuteczność ochrony praw podstawowych Odry, dzięki porozumieniom zawieranym bezpośrednio przez zainteresowane podmioty z Komitetem Reprezentantów, może być znacznie wyższa niż ta znana z obecnie stosowanych mechanizmów. Organem doradczym Komitetu Reprezentantów ma być Komitet Naukowy Odry, składający się z 10 osób.
Czytaj też: Rekomendacje klimatyczne dla Szklarskiej Poręby. Energetyka, transport i nie tylko [RAPORT HIPERMIASTA]
Osoba Odra. Projekt potrzebny, ze zmianami
– Rzeka Odra wymaga większej ochrony i należy docenić inicjatywę obywatelską, która zyskała szerokie poparcie. Niestety, konkretny projekt w obecnym brzmieniu nie nadaje się do stosowania. Próba zastosowania cywilnoprawnej metody regulacji nie jest do końca zrozumiała, zwłaszcza w kontekście istniejących przepisów ustawy Prawo wodne, która nie zostaje zmieniona. Nie jest jasny m.in. stosunek ustawy do kompetencji PGW Wody Polskie, która nie zostaje w żaden sposób wyłączona – podkreślają działacze.
Aktywiści sugerują znaczne przebudowanie projektu, przede wszystkim zdefiniowanie osobowości prawnej rzeki w sposób szczególny na gruncie prawa administracyjnego (nie odwołujący się do kodeksu cywilnego ani nie tworzący osoby prawnej), a także określenie organu administracji publicznej, który reprezentowałby rzekę, w sposób właściwy polskiemu porządkowi prawnemu.
Dodatkowo, by nie mnożyć aktów prawnych, ustawa w warstwie merytorycznej nie powinna naszym zdaniem zawierać przepisów merytorycznych, ale zmieniać Prawo wodne (np. wprowadzać rozdział o osobowości prawnej rzek).
Według działaczy należy zdefiniować przepisie osobowość prawną rzeki, gdyż trudno wprost zastosować przepisy kodeksu cywilnego. Prawo Odry do “istnienia” nie jest prawem w znaczeniu jurydycznym i nie może być częścią ustawy (co najwyżej preambuły). Odra istnieje jako element przyrody, którego ustawodawca ani nie ustanawia ani nie znosi.
W ustawie nie zdefiniowano “zasobów Odry” jako przedmiotu własności. Przedmiotem własności powinny być konkretne nieruchomości lub rzeczy ruchome, względnie prawa niematerialne, ale określone w drodze ustawy.
Jako że nieruchomości pod Odrą jest to dobro ogólnonarodowe, to pytanie, czy nie powinny być nadal własnością Skarbu Państwa. Żaden przepis ustawy nie przenosi własności ze Skarbu Państwa na osobę prawną Odra, zatem w dniu wejścia w życie osoba prawna Odra nie byłaby właścicielką gruntów zajętych pod rzekę Odrę.
Czytaj też: Gmina Walim dla klimatu przedmiotem raportu Hipermiasta. Co proponują strażnicy?
Osoba Odra. Potrzebne klarowne regulacje
Nie jest jasny charakter porozumień zapisanych w ustawie (czy mają charakter publicznoprawny czy cywilnoprawny, czy Komitet ma obowiązek zawarcia porozumienia, itd.). Projektodawca samemu powinien rozgraniczyć zakres korzystania z rzeki na podstawie aktualnej wiedzy naukowej, ustanawiając odpowiednie przepisy prawne albo wyraźne delegacje lub przepisy kompetencyjne.
Komercyjne korzystanie wymagające porozumienia nie może być definiowane za pomocą pojęć ocennych (“jeśli może wpływać na prawa rzeki lub jej ekosystem”) skoro zależy od tego zakres uprawnień obywateli. To ustawodawca powinien uregulować, jaka konkretnie działalność wpływa na prawa rzeki, przekazać tę decyzję w drodze delegacji do wydania rozporządzenia, albo przekazać w tym zakresie konkretne kompetencje władcze organowi administracji publicznej, ustanawiając przy tym możliwie skonkretyzowane wytyczne.
Działacze zwracają uwagę, że działalność Komitetu Reprezentantów wymagać będzie obsługi administracyjnej, jednakże żaden przepis nie stanowi o zasadach takiej obsługi. Żaden przepis nie ustanawia kadencji ani sposobu odwołania Komitetu. Nie określa też siedziby tego Komitetu. Jako że członkowie jej organu zarządzającego powoływani są przez ministra, Odra jako osoba prawna stosować będzie m.in. ustawę o dostępie do informacji publicznej oraz prawo zamówień publicznych. Jeśli projektodawca chce dążyć do równowagi płci, należy określić konkretną kwotę dla każdej płci (np. 35% analogicznie do przepisów kodeksu wyborczego). Do tego statut Komitetu nie będzie aktem prawnym powszechnie obowiązującym. Zasady działania organu administracji publicznej takie jak kadencja czy sposób odwołania powinny być określone w formie aktu powszechnie obowiązującego i to rangi ustawowej.
Czytaj też: Raport Hipermiasta: postulaty klimatyczne dla Karpacza
Osoba Odra. Zgodnie z Konstytucją
Zgodnie z uwagami, statut powinien być nadany również w formie aktu powszechnie obowiązującego, czyli rozporządzenia. Również zasady reprezentacji organu administracji publicznej, którym jest Komitet, muszą być określone w akcie powszechnie obowiązującym. Nie jest jasne, na jakiej zasadzie ma nastąpić finansowanie Komitetu i nie wiadomo, czy rzeka Odra w ogóle stanowić ma państwową osobę prawną. Dodatkowo, określenie organu nadzoru bez określenia środków nadzoru jest przepisem pustym. Kompetencji nadzorczych nie wolno domniemywać, nawet wewnątrz administracji publicznej.
Aktywiści TB i SNEP uważają, że sama rzeka nie stanowi już obecnie rzeczy w rozumieniu kodeksu cywilnego. Stanowi naturalny ciek wodny zgodnie z art. 16 Prawa wodnego i śródlądową wodę płynącą zgodnie z art. 22 Prawa wodnego. Właścicielem wód w rzece pozostaje Skarb Państwa. Rzeczami (nieruchomościami) są i nadal będą grunty pod rzeką. Zwracają projekt nie przekazuje społecznościom lokalnym żadnych uprawnień. W szczególności osoby reprezentujące rzekę nie będą wybierane przez samorządy ani w wyborach powszechnych.
Uwagi zostały zgłoszone w konsultacjach społecznych zorganizowanych przez Marszałka Sejmu.
Czytaj też: Rekomendacje raportu Hipermiasta dla gminy Malczyce. Jak chronić klimat i dbać o mieszkańców?
