Pytania o fundacje. Rejestracja, cele, majątek, likwidacja, nadzór…

Fot. tytułowe: Fundacja Nissenbaumów / Cezary Piwowarski / CC-BY-SA 3.0

W ramach działu prawnego czasopisma Hipermiasto, prowadzonego przez Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej dzięki projektowi Mikrograntu (Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny) odpowiadamy na pojawiające się pytania dotyczące fundacji.

Dla jakich celów może być założona fundacja?

Fundacja może być ustanowiona dla realizacji “zgodnych z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej celów społecznie lub gospodarczo użytecznych”, w szczególności takich, jak: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami.
Z pewnością może być również założona dla niewymienionych w ustawie o fundacjach, ale wymienionych w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie celów, stanowiących sferę zadań publicznych:

• wspierania rodziny i systemu pieczy zastępczej;
• tworzenia warunków do zaspokajania potrzeb mieszkaniowych wspólnoty samorządowej;
• udzielania nieodpłatnej pomocy prawnej oraz zwiększania świadomości prawnej społeczeństwa;
• działalności na rzecz integracji i reintegracji zawodowej i społecznej osób zagrożonych wykluczeniem społecznym;
• działalności charytatywnej;
• podtrzymywania i upowszechniania tradycji narodowej, pielęgnowania polskości oraz rozwoju świadomości narodowej, obywatelskiej i kulturowej;
• działalności na rzecz mniejszości narodowych i etnicznych oraz języka regionalnego;
• działalności na rzecz integracji cudzoziemców;
• działalności na rzecz osób niepełnosprawnych;
• promocji zatrudnienia i aktywizacji zawodowej osób pozostających bez pracy i zagrożonych zwolnieniem z pracy;
• działalności na rzecz równych praw kobiet i mężczyzn;
• działalności na rzecz osób w wieku emerytalnym;
• działalności wspomagającej rozwój gospodarczy, w tym rozwój przedsiębiorczości;
• działalności wspomagającej rozwój techniki, wynalazczości i innowacyjności oraz rozpowszechnianie i wdrażanie nowych rozwiązań technicznych w praktyce gospodarczej;
• działalności wspomagającej rozwój wspólnot i społeczności lokalnych;
• szkolnictwa wyższego, edukacji;
• działalności na rzecz dzieci i młodzieży, w tym wypoczynku dzieci i młodzieży;
• wspierania i upowszechniania kultury fizycznej;
• ekologii i ochrony zwierząt oraz ochrony dziedzictwa przyrodniczego;
• turystyki i krajoznawstwa;
• porządku i bezpieczeństwa publicznego;
• obronności państwa i działalności Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;
• upowszechniania i ochrony wolności i praw człowieka oraz swobód obywatelskich, a także działań wspomagających rozwój demokracji;
• udzielania nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego;
• ratownictwa i ochrony ludności;
• pomocy ofiarom katastrof, klęsk żywiołowych, konfliktów zbrojnych i wojen w kraju i za granicą;
• upowszechniania i ochrony praw konsumentów;
• działalności na rzecz integracji europejskiej oraz rozwijania kontaktów i współpracy między społeczeństwami;
• promocji i organizacji wolontariatu;
• pomocy Polonii i Polakom za granicą;
• działalności na rzecz kombatantów i osób represjonowanych;
• działalności na rzecz weteranów i weteranów poszkodowanych w rozumieniu ustawy z dnia 19 sierpnia 2011 r. o weteranach działań poza granicami państwa (Dz.U. z 2022 r. poz. 2205);
• promocji Rzeczypospolitej Polskiej za granicą;
• działalności na rzecz rodziny, macierzyństwa, rodzicielstwa, upowszechniania i ochrony praw dziecka;
• przeciwdziałania uzależnieniom i patologiom społecznym;
• rewitalizacji;
• działalności na rzecz organizacji pozarządowych w zakresie pożytku publicznego
• działalności na rzecz podmiotów ekonomii społecznej i przedsiębiorstw społecznych

W przeciwieństwie do stowarzyszenia, nie może być jednak zakładana wyłącznie dla realizacji celów wyłącznie jednostkowych, partykularnych. Fundacji nie można mylić z fundacją rodzinną, która ma zupełnie inny charakter prawny.

Czy można założyć fundację przez pełnomocnika?

Tak, można. Pełnomocnictwo musi być udzielone w formie aktu notarialnego.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 8 grudnia 1992 r. Oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji fundator może złożyć również przez pełnomocnika.

Można również zlecić innej osobie ustalenie tekstu statutu (zgodnie z przepisem art. 6 ustawy o fundacjach).

Czytaj też: Informacja publiczna. Co zrobić, gdy nie otrzymujemy odpowiedzi na wniosek?

Czy fundacja jest zobowiązana do udostępniania informacji publicznej?

Tak i to każda fundacja, gdyż fundacja realizuje zadania publiczne. Oczywiście, udostępnieniu podlega też informacja dotycząca zadań finansowanych ze środków publicznych.

Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z dnia 3 marca 2023 r., III OSK 2364/21 “Normą prawną dającą podstawę do przyjęcia, że fundacje realizują zadania publiczne jest art. 1 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach. Ustawa używa wprawdzie ogólnego określenia „zgodne z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej cele społecznie lub gospodarczo użyteczne”, jednakże jednocześnie wskazuje przykłady tych celów, jakimi są „ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka, opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska oraz opieka nad zabytkami”. Są to cele, do których realizacji została powołana również administracja publiczna.” “Wobec powyższego Sąd I instancji przyjmując, że pojęcie zadań publicznych jest szersze od pojęcia zadań władzy publicznej i cechuje je „powszechność i użyteczność dla ogółu, a także sprzyjanie osiąganiu celów określonych w Konstytucji lub ustawie” dokonał prawidłowej wykładni tego pojęcia “

W jakim zakresie fundacja może prowadzić działalność gospodarczą?

W pomocniczym, co oznacza że większość dochodów z działalności gospodarczej musi być przeznaczona na cele statutowe.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie – V Wydział Cywilny z dnia 12 lutego 2020 r., V ACa Działalność gospodarcza fundacji nie może być głównym i wyłącznym celem jej działania, bowiem z treści art. 5 ust. 1 zd. 2 ustawy z dnia 6 kwietnia 1984 r. o fundacjach wynika, iż istotą fundacji i zasadniczym jej celem jest prowadzenie działalności statutowej, działalność gospodarcza zaś ma jedynie tworzyć warunki realizacji celów statutowych i uzupełniać środki na działalność statutową. Działalność gospodarcza fundacji musi być więc dostosowana i podporządkowana działalności statutowej, co oznacza, że co najmniej większość dochodów z działalności gospodarczej musi być przeznaczona na cele statutowe, wydatki zaś na działalność gospodarczą muszą pozostawać w rozsądnej proporcji do wydatków na cele statutowe. Działalność gospodarcza fundacji może być prowadzona na dwa sposoby: za pomocą wyodrębnionej organizacyjnie jednostki lub bez takiego wyodrębnienia.

Czy fundacja jest organizacją społeczną?

Z pewnością jest organizacją pozarządową. Z uwagi na brak członków, sądy kiedyś odmawiały jej statusu organizacji społecznej; ostatnio jednak przyjmuje się, że fundacje są organizacjami społecznymi. W niektórych miejscach systemu prawa, np. Kodeksie postępowania cywilnego, pojęcie organizacji społecznej zostało zastąpione pojęciem organizacji pozarządowej.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Poznaniu z dnia 10 lutego 2016 r., II SA/Po 931/15 Fundacji jako takiej (a priori) – bez badania jej celów statutowych – nie można odmówić statusu organizacji społecznej.

Czytaj też: Informacja publiczna. Co zrobić, gdy nie otrzymujemy odpowiedzi na wniosek?

Kiedy fundacja rozpoczyna istnienie?

Z chwilą rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym. Wcześniej nie jest uprawniona, by działać na zewnątrz.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Łodzi z dnia 2 grudnia 2013 r., II SA/Łd 877/13 Zgodnie z art. 29 Kodeksu postępowania administracyjnego stronami mogą być m.in. osoby fizyczne i osoby prawne. Zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych stron ocenia się według przepisów prawa cywilnego, o ile przepisy szczególne nie stanowią inaczej. Z kolei w myśl art. 7 ust. 1 i 2 ustawy o fundacjach, fundacja podlega obowiązkowi wpisu do Krajowego Rejestru Sądowego i uzyskuje osobowość prawną z chwilą wpisania jej do Krajowego Rejestru Sądowego. Stroną postępowania nie może być zatem fundacja, która w dacie złożenia wniosku, jak i w dacie wydania postanowienia nie istnieje.

Czy fundacja może inwestować swoje środki?

Tak, i nie będzie to działalność gospodarcza.

Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z dnia 29 maja 2007 r., I SA/Kr 1022/05 Dopuszczalne jest wydatkowanie przychodów fundacji na środki służące akumulacji kapitału i jego pomnożenia, w celu późniejszego wykorzystania na cele związane z np. działalnością dobroczynną. W związku z tym dopuszcza się skorzystanie ze zwolnienia w przypadku umieszczenia środków na lokacie lub zainwestowaniu ich poprzez nabycie papierów wartościowych.

Czy na założenie fundacji trzeba mieć gotówkę?

Nie. Fundacja może mieć przekazane również papiery wartościowe (np. akcje, obligacje) oraz rzeczy ruchome i nieruchomości. W doktrynie przyjmuje się jednak, że mogą to być również inne prawa majątkowe, zatem m.in. prawa autorskie czy znaki towarowe.

Jak duża musi być suma środków majątkowych fundacji?

Może to być dowolna suma. 

Jedynie wartość środków majątkowych fundacji przeznaczonych na działalność gospodarczą nie może być mniejsza niż tysiąc złotych. Skoro musi być mniejsza niż wartość środków przeznaczonych na działalność statutową, to ta wartość musi w tym wypadku przekraczać tysiąc złotych.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 12 lutego 2002 r., I CKN 1388/99 Jeżeli w akcie fundacyjnym i statucie wskazano konkretną wartość środków majątkowych fundacji a ustawodawca nie określił minimalnego pułapu początkowego majątku fundacji, stąd też poza zakresem kognicji Sądu rejestrowego pozostaje oczywiście ocena, czy jest to suma wystarczająca do osiągnięcia zakładanego celu fundacji. 

Czy można zmienić statut w zakresie celu fundacji?

Tylko jeśli sam statut to przewiduje.

Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 7 lipca 1993 r., III CZP 88/93 Zmiana celu fundacji, ustalonego przez fundatora i określona w statucie, może zostać dokonana w razie, gdy statut to przewiduje i z zachowanych przewidzianych w statucie warunków. 

Czy można połączyć fundację z inną fundacją lub stowarzyszeniem?

Z inną fundacją – można, gdy statuty obu fundacji to przewidują. Z innym stowarzyszeniem – nie można.

Czy można zawiesić działalność fundacji?

Nie, polskie prawo nie przewiduje takiej możliwości. Trzeba corocznie składać sprawozdania z działalności oraz deklarację podatkową CIT-8 oraz prowadzić rachunkowość, choćby w formie uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów.

Czym innym jest ewentualne zawieszenie w okresie stanu wojennego i wyjątkowego.

Czytaj też: Czym są zgromadzenia i jak je zgłosić? Organizacja demonstracji, manifestacji, pikiet

Czy statut jest ustanawiany w formie aktu notarialnego?

Nie, tylko akt fundacyjny. Statut jest odrębnym dokumentem.

Kto może zaskarżać uchwały fundacji?

Właściwy minister lub starosta może wystąpić do sądu o uchylenie uchwały zarządu fundacji. Uchwała musi pozostawać w rażącej sprzeczności z jej celem albo z postanowieniami statutu fundacji lub z przepisami prawa. Sąd może na wniosek wstrzymać wykonanie uchwały do czasu rozstrzygnięcia sprawy.

Poza tym takie uprawnienie mają tylko osoby, które powołano na członków organów, a które uważają, że nie powinny być powołane. Analogicznie – osoby odwołane z organów.

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku – I Wydział Cywilny z dnia 14 września 2018 r. I ACa 414/18 Interes prawny w wytoczeniu takiego powództwa będzie im przysługiwał w przypadku istnienia obiektywnej – a zatem wywołanej rzeczywistym naruszeniem albo zagrożeniem sfery prawnej – potrzeby uzyskania wyroku o określonej treści (…). Nie byłby zatem wykluczony w sytuacji, w której poprzez żądanie stwierdzenia faktu prawotwórczego – nieważności uchwały o powołaniu do pełnienia funkcji w zarządzie, powód pośrednio dążył do przesądzenia o nieistnieniu stosunku członkostwa w wymienionym organie, a przez to do ochrony przysługujących mu, i zagrożonych przez wierzycieli fundacji, praw majątkowych.

Kiedy można zlikwidować fundację?

Fundacje likwiduje się w razie osiągnięcia celu, dla którego fundacja była ustanowiona, co jest przypadkiem bardzo rzadkim z uwagi na ogólne najczęściej określenie celów.

Można ją zlikwidować w razie wyczerpania środków finansowych i majątku fundacji – ale to powinien określać statut.

Jeżeli statut nie przewiduje likwidacji fundacji lub jego postanowienia w tym przedmiocie nie są wykonywane, minister lub starosta zwraca się do sądu o likwidację fundacji.

Kto nadzoruje fundację?

Właściwy minister – którego określa sama fundacja na etapie rejestracji, a także starosta (prezydent miasta na prawach powiatu), który jednak jest właściwy tylko dla działalności na terenie powiatu. W odniesieniu do uchwał rady i zarządu właściwy będzie zatem starosta siedziby.

Czy fundacja może powoływać jednostki terenowe?

Oficjalnie nie. Nie ma jednak przeszkód, by w statucie przewidywać jednostki organizacyjne oraz powoływać w nich kierowników lub rady nadzorcze. Odpowiedzialność za te jednostki nadal należy do zarządu. Takie jednostki nie mogą mieć osobowości prawnej i nie są rejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym, inaczej niż w przypadku stowarzyszeń. 

Czytaj też: Budżet obywatelski. Jakie są przepisy i czy można zaskarżyć do sądu?

Masz pytania? Pisz: prawna.edukacja@gmail.com

---

Informacja Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej. Treść dostępna na licencji CC-BY-NC-SA 4.0.

Zastrzeżenie: Stan prawny na dzień 18 marca 2024 r. Artykuł przedstawia stan prawny według najlepszej dostępnej wiedzy, jednakże nie zastąpi porady prawnej, dopasowanej do konkretnych rozwiązań. 

---

Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny.