Budżet obywatelski. Jakie są przepisy i czy można zaskarżyć do sądu?
Budżet obywatelski jest szczególną formą konsultacji społecznych. W ramach budżetu obywatelskiego mieszkańcy w bezpośrednim głosowaniu decydują corocznie o części wydatków budżetu gminy.
Nie ma zakazu tworzenia budżetów obywatelskich lub podobnych form w powiatach i województwach, ale nie jest to wyraźnie uregulowane ustawowo, jak w przypadku gmin.
Czytaj też: Co można w trakcie ciszy wyborczej i ciszy referendalnej? Doradzamy
Ustawodawca o budżecie obywatelskim
Budżet obywatelski jest wyjątkiem od zasady, że konsultacje nie są wiążące. Zgodnie z ustawą o samorządzie gminnym (art. 5a), zadania wybrane w ramach budżetu obywatelskiego muszą być bowiem uwzględnione w uchwale budżetowej gminy. Rada gminy (miasta) w toku prac nad projektem uchwały budżetowej nie może usuwać lub zmieniać w stopniu istotnym zadań wybranych w ramach budżetu obywatelskiego.
Czym jest istotna zmiana? Jak wskazała Regionalna Izba Obrachunkowa Lublinie w stanowisku z 29 marca 2022 r. (RIO.I.070.21.2022), „zmiana zakresu rzeczowego nie może być uznana za zmianę nieistotną. Realizacja budowy przepompowni wody deszczowej zamiast budowy zbiornika na deszczówkę (retencyjnego) oznacza w istocie wykonanie innego zadania, a nie zmianę zadania istniejącego. Oceny tej nie zmienia okoliczność, że zadanie w dalszym ciągu realizowałoby cel nadrzędny, gdyż zgłoszony i wybrany do realizacji projekt mieszkańców wskazuje przede wszystkim sposób realizacji tego celu„.
W miastach na prawach powiatu utworzenie budżetu obywatelskiego jest obowiązkowe, z tym że wysokość budżetu obywatelskiego wynosi co najmniej 0,5% wydatków gminy zawartych w ostatnim przedłożonym sprawozdaniu z wykonania budżetu.
Środki wydatkowane w ramach budżetu obywatelskiego mogą być dzielone na pule obejmujące całość gminy i jej części lub kategorie kwotowe projektów dotyczące całości obszaru gminy lub jej części.
Projekty muszą uwzględniać zasady uniwersalnego projektowania. Zgodnie z Konwencją o ochronie prawosób niepełnosprawnych oznacza to projektowanie produktów, środowiska, programów i usług w taki sposób, by były użyteczne dla wszystkich, w możliwie największym stopniu, bez potrzeby adaptacji lub specjalistycznego projektowania. „Uniwersalne projektowanie” nie wyklucza pomocy technicznych dla szczególnych grup osób niepełnosprawnych, jeżeli jest to potrzebne.
Budżet obywatelski. Rada gminy określa zasady
Rada gminy (miasta) określa w drodze uchwały wymagania, jakie powinien spełniać projekt budżetu obywatelskiego, w szczególności: wymogi formalne, jakim powinny odpowiadać zgłaszane projekty, zasady oceny zgłoszonych projektów oraz tryb odwołania od decyzji o niedopuszczeniu projektu do głosowania, zasady przeprowadzania głosowania, ustalania wyników.
Rada gminy (miasta) określa liczbę podpisów mieszkańców popierających projekt, która nie większa niż 0,1% mieszkańców terenu objętego pulą budżetu obywatelskiego, w którym zgłaszany jest projekt (może to być cała gmina albo jednostka pomocnicza: sołectwo, dzielnica, osiedle).
Dla przykładu, jak wskazuje dr Julia Zdanukiewicz (Art. 5a SamGminU red. Drembkowski/Suwaj 2023, Legalis) „w Warszawie minimalna liczba osób popierających projekt to 20 dla projektów dzielnicowych, a 40 dla projektów ogólnomiejskich; w Gdańsku dla projektów dzielnicowych wystarczy jeden podpis popierający jego realizację, natomiast w przypadku projektów dzielnicowych to 30 podpisów, a przypadku Wrocławia wystarczy podpis poparcia 2 osób (w tym jedną może być lider projektu).”
Wojewódzki Sąd Administracyjny w Gliwicach w wyroku z 21 stycznia 2020 r. (sygn. akt III SA/Gl 944/19) „wyjście poza zakres umocowania ustawowego stanowi oświadczenie zgłaszającego projekt budżetu obywatelskiego o zgodności danych zawartych w formularzu zgłoszenia oraz załącznikach z prawdą oraz o świadomości o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia„.
Ustawodawca zapewnił, że zasady przeprowadzania głosowania muszą zapewniać równość i bezpośredniość głosowania.
Głosowanie musi zapewniać również formę papierową. Jak wskazuje dr Zdanukiewicz, powołując się na rozstrzygnięcie nadzorcze Wojewody Śląskiego z 1 kwietnia 2021 r. (sygnatura NPII.4131.1.248.2021) W tym kontekście należy wskazać, iż głosowanie może być przeprowadzone zarówno drogą tradycyjną i/lub elektronicznie. Brak zapewnienia mieszkańcom nieposiadającym dostępu do nośników elektronicznych, alternatywnego sposobu głosowania w tradycyjnej formie (np. w formie kart do głosowania) przesądzi o naruszeniu przez radę zasady równości.
Przykładowa uchwała: Wrocławski Budżet Obywatelski
Dla przykładu Rada Miejska Wrocławia przyjęła dnia 13 września 2018 r. uchwałę nr LXII/1440/18 w sprawie Wrocławskiego Budżetu Obywatelskiego.
Zgodnie z tą uchwałą:
- W ramach WBO nie mogą być realizowane projekty m.in.które naruszają przepisy prawa, w tym sprzeczne z aktami prawa miejscowego, które naruszają prawa osób trzecich, w szczególności prawo własności lub prawa autorskie czy sprzeczne z planami, strategiami lub programami przyjętymi przez Gminę Wrocław.
- Projekty ponadosiedlowe mogą dotyczyć wyłącznie realizacji: parków, skwerów, terenów zielonych lub zieleni przyulicznej, instalacji, obiektów lub terenów rekreacyjnych lub sportowych, infrastruktury związanej ze zrównoważoną mobilnością
- Lider może złożyć dowolną liczbę projektów, mieszkaniec Wrocławia może poprzeć dowolną liczbę projektów
- Organizowane są dwa etapy oceny projektów
- Po drugim etapie oceny, w przypadku jej negatywnego wyniku, Lider może złożyć umotywowane
odwołanie do Prezydenta Wrocławia w terminie siedmiu dni od dnia publikacji listy projektów, - W ramach konsultacji projektów organizowane są w szczególności spotkania informacyjne dla
mieszkańców, w tym dla Liderów i przedstawicieli Rad Osiedli - Głosowanie organizuje się po opublikowaniu ostatecznej listy projektów i trwa minimum 14 dni
- Mieszkańcy mogą głosować na wybrane przez siebie projekty w formie elektronicznej na stronie internetowej lub w zorganizowanych na terenie miasta punktach konsultacyjnych, na przeznaczonym do tego celu formularzu
- Jeżeli dwa lub więcej projektów uzyska tę samą liczbę głosów, a środki w puli nie są wystarczające do realizacji ich wszystkich, do realizacji kierowane są projekty wyłonione w drodze losowania
Czytaj też: Jak zarejestrować zmianę statutu stowarzyszenia?
Co z prawem do sądu?
Niestety, sądy administracyjne uznały się za niewłaściwe do rozpatrywania skarg ws. budżetu obywatelskiego.
Jak stwierdził Naczelny Sąd Administracyjny w postanowieniu z dnia 31 stycznia 2023 r. (sygnatura akt III OSK 2848/22), w przedmiotowej sprawie skarżący złożył projekt w ramach budżetu obywatelskiego, a więc pozornie mogłoby się wydawać, że działanie Prezydenta rozstrzygające o losach tego projektu jest indywidualną sprawą wnioskodawcy. Jednakże tak nie jest, bowiem skarżący złożył ten projekt nie we własnej indywidualnej sprawie, lecz w sprawie należącej do zadań własnych gminy ze sfery planowania budżetowo-finansowego. Przedmiotowa sprawa dotyczy zatem realizacji zadania publicznego przez gminę, tj. uchwalenia budżetu gminy w jej specyficznej części z udziałem mieszkańców, a nie indywidualnej sprawy skarżącego. Wszelkie akty, czynności i inne działania podejmowane w ramach planowania finansowego gminy przez jej organy nie dotyczą sprawy indywidualnej, co oznacza, że akt prezydenta miasta o odrzuceniu projektu budżetu obywatelskiego wydany na podstawie przepisów uchwały wydanej w oparciu o art. 5a ust. 7 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (…) nie posiada cech aktów lub czynności, o których mowa w art. 3 § 2 pkt 4 ppsa.
Naszym zdaniem, pozbawienie prawa do sądu sprzeczne z art. 45 i art. 77 Konstytucji, które ustanawiają prawo do sądu oraz zakazują wyłączania drogi sądowej w sprawie praw i wolności obywatela. Dlatego całkiem możliwe, że właściwa będzie tu droga cywilnoprawna.
Czytaj też: Czy „dokument wewnętrzny” przestanie utrudniać dostęp do informacji publicznej? Przełomowy wyrok NSA
Zbieranie podpisów a RODO
Przy zbieraniu podpisów, a potem ewentualnym zbieraniu głosów, należy pamiętać o tym, że przetwarzanie podlega przepisom o ochronie danych osobowych, głównie określanych przez RODO czyli Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2016/679 z dnia 27 kwietnia 2016 r. w sprawie ochrony osób fizycznych w związku z przetwarzaniem danych osobowych i w sprawie swobodnego przepływu takich danych oraz uchylenia dyrektywy 95/46/WE (ogólne rozporządzenie o ochronie danych)
Warto pamiętać m.in. o informacji o przetwarzaniu danych osobowych. Jej wzór przedstawiamy TUTAJ.
Mobilna Poradnia Prawna
Projekt “Mobilna Poradnia Prawna” realizowany przez Wrocławską Poradnię Prawną i Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej w ramach projektu „Polskie Inicjatywy Poradnicze” dofinansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Wspierania Rozwoju Organizacji Poradniczych na lata 2023-2033. Operatorami Projektu są: Fundacja Przestrzeń Lokalna, Fundacja Fundusz Lokalny SMK, LGD Stowarzyszanie „Partnerstwo dla Ziemi Niżańskiej”, Stowarzyszanie LGD „TRYGON-Rozwój i Innowacja
