Badanie barier prawnych dla organizacji pozarządowych
Obrazek: Przyjazny urząd, tu działa tłumacz języka migowego online. Źródło: Hipermiasto
Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej w ramach Mikrograntu (Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny) przeprowadziło badanie barier prawnych dla organizacji pozarządowych.
W ramach konsultacji przeprowadzono 12 rozmów z przedstawicielami organizacji pozarządowych (telefonicznie i osobiście). Przeanalizowano też propozycje pojawiające się m.in. w ramach inicjatywy Proste NGO oraz w postulatach Ogólnopolskiej Federacji Organizacji Pozarzadowych, a także projekty ustaw ubiegłych kadencji.
Dokonano analizy postulatów pod względem prawnym i pod względem priorytetu dla organizacji pozarządowych. Szczególną uwagę poświęciliśmy działalności strażniczej i rzeczniczej.
Przedstawiamy wyniki badania wraz z określeniem dalszych działań.
Czytaj też: Działalność pożytku publicznego: odpłatna i nieodpłatna. Darmowy praktyczny poradnik dla NGO
Kwestie statutowe
Barierą dla małych stowarzyszeń rejestrowych jest konieczność powoływania organów kontroli wewnętrznej, co nie jest niezbędne w fundacjach, chyba że posiadają status organizacji pożytku publicznego.
W ostatnim czasie zostały zaproponowane również liczne zmiany w Prawie o stowarzyszeniach, takie jak
- wprowadzenie stałych przepisów o formie zdalnej
- umożliwienie zakładania związków stowarzyszeń również innym organizacjom pozarządowej
- rejestracja w systemie S24 (tego dotyczy projekt komisyjny w Sejmie)
- zmiany w nadzorze (tego będzie dotyczyć inny projekt Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej)
Rozważyliśmy też, czy konieczna jest forma stowarzyszenia zwykłego. Sądzimy, że trzeba ją usunąć, a raczej należy zadbać o znaczne ułatwienie założenia stowarzyszeń rejestrowych, zwłaszcza że Konstytucja mówi o sądowej rejestracji zrzeszeń. Temu służy rejestracja przez system S24.
Usunięcie osobnej formy stowarzyszeń zwykłych wymagałoby też zmniejszenia do trzech liczby członków oraz brak konieczności powoływania organu kontroli wewnętrznej w niewielkich stowarzyszeniach (np. do 50 członków) – tak by mogło zastąpić stowarzyszenia zwykłe. Niezbędne byłyby też przepisy o automatycznym przerejestrowaniu na podstawie danych ewidencyjnych tak, by proces nie był uciążliwy dla działaczy społecznych.
Pojawia się postulat zwolnienia fundacji z opłat za wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, wzorem stowarzyszeń, a także zwolnienie z opłat za wpis rozwiązania organizacji pozarządowych.
Na utrudnienia napotykają uczniowskie kluby sportowe i kluby sportowe, które nie mają możliwości przerejestrowania sie w Krajowym Rejestrze Sądowym.
Pojawił się też postulat, dotyczący wyznaczania przez referendarzy w KRS terminów 14-dniowych zamiast 7-dniowych, by było więcej czasu na uzupełnienie braków, zwłaszcza wymagających zwołania walnego zebrania założycieli lub członków.
Czytaj też: Jak zarejestrować zmianę statutu stowarzyszenia?
Ksiegowość i finanse
Od dłuższego czasu, m.in. dzięki działaniom Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej, w debacie pojawia się temat ograniczenia w prowadzeniu uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów do 100 tys. zł, która to kwota coraz bardziej nie odpowiada rzeczywistości. Tym bardziej istotne, że od 2025 r. pełna rachunkowość objęta będzie elektronizacją i plikiem JPK-CIT. Kwota powinna zostać zwiększona do miliona złotych, zgodnie z rozpatrzoną przez Sejm petycją.
Uproszczeniom mogłaby podlegać sama uproszczona ewidencja. Niejasny jest m.in. cel wypełniania, nie wiadomo też, czy można stosować przepisy ustawy o rachunkowości wprost (np. w zakresie elektronizacji dowodów księgowych). Niestety, nie istnieją powszechnie stosowane elektroniczne rozwiązania informatyczne spełniające wymagania rozporządzenia, w szczególności nie spełniają ich arkusze kalkulacyjne. Zmusza to organizacje do wypełniania w formie ręcznej.
Niejasny jest też katalog zwolnień przedmiotowych w ustawie o CIT. Katalog był tworzony dawno temu i nie przystaje do katalogu działalności pożytku publicznego, o którym mowa w ustawie o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.
Zwolnione od podatku są (…) dochody podatników, z zastrzeżeniem ust. 1c, których celem statutowym jest działalność naukowa, naukowo-techniczna, oświatowa, w tym również polegająca na kształceniu studentów, kulturalna, w zakresie kultury fizycznej i sportu, ochrony środowiska, wspierania inicjatyw społecznych na rzecz budowy dróg i sieci telekomunikacyjnej na wsi oraz zaopatrzenia wsi w wodę, dobroczynności, ochrony zdrowia i pomocy społecznej, rehabilitacji zawodowej i społecznej inwalidów oraz kultu religijnego – w części przeznaczonej na te cele
W ramach działalności NGO nieprowadzącej działalności gospodarczej nie ma również możliwości pozyskiwania funduszy ze sponsoringu ani sprzedaży gadżetów. Organizacje pozarządowe w każdym wypadku, gdy osiągają dochody z działalności, muszą rejestrować się w rejestrze przedsiębiorców, nawet gdy przeznaczają ja na działania statutowe. Mogą korzystać z formy działalności odpłatnej, ale to utrudnia pozyskiwanie funduszy za pomocą takich jak np. sponsoring wydarzeń czy sprzedaż publikacji lub gadżetów. Działalność odpłatna zakłada bowiem równowagę przychodów i kosztów.
Utrudnieniem jest konieczność rejestracji umów o dzieło w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych. Nie służy to żadnym celom podatkowym ani składkowym, a zabiera czas i uwagę działaczy NGO.
NGO nie mogą korzystać z niektórych udogodnień dla przedsiębiorców, jak np. możliwość uzyskiwania wiążących interpretacji przepisów dotyczących ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych.
W zakresie dotacji pojawił się m.in. postulat umożliwienia zlecenia nie w formie konkursu, ale w formie przejrzystej umowy, a także postulat możliwości finansowania rozwoju instytucjonalnego z dotacji państwowych i samorządowych. Istotne jest również przechodzenie z rozliczenia rachunkowości na rozliczanie rezultatów, co zmniejszyłoby biurokrację.
Czytaj też: Budżet obywatelski. Jakie są przepisy i czy można zaskarżyć do sądu?
Informacja publiczna
Organizacje napotykają na liczne problemy związane z informacją publiczną. Wnioski nie są rozpatrywane, terminy są bezpodstawnie przedłużane, utrudnieniem jest też definicja dokumentu wewnętrznego oraz tajemnica przedsiębiorczości.
W epoce cyfrowej to administracja powinna sama udostępniać dane w internecie. Pojawia się postulat publikacji w Biuletynie Informacji Publicznej istotnych dokumentów, takich jak: decyzje o środowiskowych uwarunkowaniach, decyzje o warunkach zabudowy, pozwolenia na budowę, decyzje o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej.
Rozkłady jazdy powinny być dostępne jako plik GTFS. Udostępniane powinny być też odpowiedzi na wnioski osób prywatnych, a rejestry umów powinny być obowiązkowe również w spółkach komunalnych.
Osobną kwestią jest kwestia tzw. informacji przetworzonej. W praktyce trudno jest wykazać szczególny interes publiczny i sprawy trafiają do sądu administracyjnego.
Długi czas rozpatrywania spraw przez sądy administracyjne, znacznie przekraczający ustawowe 30 dni, utrudnia też egzekucję prawa do informacji publicznej. Niestety, skargi na przewlekłość są co do zasady oddalane przez Naczelny Sąd Administracyjny.
Organizacje pożytku publicznego, z uwagi na ich doniosłą rolę dla społeczeństwa, są zwolnione z opłat sądowych w sądownictwie administracyjnym, niestety jednak sądy administracyjne odmawiają tego zwolnienia ws. informacji publicznej.
W konsultacjach postulowano też ujednolicenie struktury Biuletynu Informacji Publicznej, by dane były jednolicie publikowane np. we wszystkich samorządach.
Pojawia się też postulat większej jawności samych NGO, np. poprzez obowiązkową publikację sprawozdań finansowych w KRS, jak w przypadku spółek i innych podmiotów z rejestru przedsiębiorców.
Czytaj też: Informacja publiczna. Co zrobić, gdy nie otrzymujemy odpowiedzi na wniosek?
Cyfryzacja działalności NGO
Organizacje coraz częściej korzystają z podpisu zaufanego. Podpis ten bardzo dobrym narzędziem, który znalazł szerokie zastosowanie w administracji publicznej, w sądownictwie, ale również w pewnym zakresie wśród podmiotów prywatnych
Z uwagi na przepisy niemożliwe jest jednak nadal pełne wykorzystanie tego narzędzia, np. w takich sprawach jak:
- umowy z zakresu prawa cywilnego, gdzie jest wymóg formy pisemnej
- dokumenty z zakresu prawa pracy
- umowy z zakresu prawa autorskiego
- składanie deklaracji CIT-8 czy PIT-11
Formalnie bowiem nadal forma pisemna jest spełniana przez kwalifikowany podpis elektroniczny, a w niektórych tylko sytuacjach przez podpis zaufany.
Czytaj też: Czy wniosek składany przez obywatela do urzędu trzeba podpisać?
Wnioski i skargi
Organizacje często korzystają z wniosków i skarg w ramach swojej działalności rzeczniczej i strażniczej.
Podstawowym utrudnieniem jest brak drogi sądowej w tej sprawie, na co zwracał uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar. Przez to organy lekceważą swoje obowiązki, zwłaszcza terminy i formę odpowiedzi, a nie ma też orzecznictwa, które wyjaśniłoby istotne kwestie.
Czasem nie jest znany organ skargowy, jak w przypadku spółek komunalnych czy Prezesa Rady Ministrów. To także mankament Kodeksu postępowania administracyjnego. Przepisy wymagają zresztą aktualizacji, gdyż pochodzą z czasów PRL-u.
Wnioski i skargi są czasem mniej skuteczne od petycji, gdyż wnioski i skargi oraz odpowiedzi na nie nie są automatycznie publikowane w Biuletynie Informacji Publicznej, przez co są mniej widoczne publicznie.
Wątpliwości wywołuje też kwestia skarg, składanych na pracowników wewnątrz danego organu. Nie jest jasne, czy Kodeks postępowania administracyjnego jest wystarczającą podstawą dla takich skarg.
Czytaj też: Każdy może łatwo składać wnioski do urzędów. Bezpłatny poradnik Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej
Koła gospodyń wiejskich
Koła gospodyń wiejskich zyskały osobną ustawę, niestety niezgodną z systemem prawnym i wprowadzającą specyficzne rozwiązania prawne, w tym osobny rejestr.
Przy analizie sprawy KGW zidentyfikowano sporo problemów jak np. ograniczenie kwoty uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów do 100 tys. zł rocznie, brak możliwości wstępowania osób poniżej 18 roku życia, czy brak możliwości prowadzenia odpłatnej działalności pożytku publicznego.
Długofalowym postulatem powinno być włączenie KGW do Prawa o stowarzyszeniach, niezależnie od możliwości istnienia osobnej ustawy (wzorem OSP).
Samorząd
NGO często zajmują się współpracą z samorządem, ale również kontrolowaniem jego działań.
Problemem jest też kwestia regulacji dotyczących straży miejskiej. Osobie, która złożyła zawiadomienie o popełnieniu wykroczenia, przysługuje zażalenie do organu nadrzędnego na niewniesienie wniosku o ukaranie. Niestety, nie jest jasno określone, jaki jest organ nadrzędny wobec straży gminnej (miejskiej).
Swojej roli nie spełniają oświadczenia majątkowe urzędników i radnych. Problemem jest ich ręczne wypełnianie, brak obowiązku podawania źródeł dochodu z umów zlecenia i umów o dzieło. Obowiązku ich wypełniania nie mają też kierownicy miejskich wydziałów i departamentów.
Nie ma też przepisów, które umożliwiałyby mieszkańcom (np. przewodniczącym zarządu osiedla czy dzielnicy, sołtysom) zabieranie głosu na sesji rady gminy/miasta poza jedną sesją w roku (raport o stanie gminy).
Poszerzony mógłby być też zakres obowiązkowych konsultacji z radą pożytku publicznego oraz młodzieżową radą gminy/miasta.
Dla NGO zajmujących się miastami istotna byłaby nowa ustawa metropolitalna, a także wpisanie w niej obowiązku współpracy z organizacjami pozarządowymi.
Czytaj też: Wzór zgłoszenia zgromadzenia. Jak zorganizować demonstrację, manifestację, pikietę, protest
Inne kwestie podniesione w badaniu
Organizacje środowiskowe zwracają uwagę np. na brak możliwości zaskarżenia planu urządzenia lasu, a także na brak wybranych przez NGO przedstawicieli reprezentacji organizacji pozarządowych w radach nadzorczych wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej. Zasygnalizowano też problem mnożących się specustaw, które również utrudniają partycypację NGO.
Problematyczne jest stosowanie przepisów o dostępności cyfrowej, które nie są jasno napisane. Są też nadal wątpliwości co do zakresu stosowania RODO w organizacjach pozarządowych.
Pojawiły się też kwestie związane z finansami dla NGO. Zwracano uwagę na zbyt małe fundusze dla NGO, czy nadmiernie utrudnione sprawozdania. Został zgłoszony pomysł powołania funduszu pożyczek dla NGO, które nie mogą liczyć na kredyty bankowe tak jak przedsiębiorcy.
Organizacje zwracają także uwagę na brak profesjonalnej pomocy prawnej dla organizacji pozarządowych, których nie objęto ustawą o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej.
Wnioski z badania
Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej podjęło decyzję, by na podstawie wyników badania w ramach projektu skierować następujące pisma:
- Wniosek do Ministra Sportu i Turystyki ws. rejestracji klubów sportowych w KRS
- Petycja do Sejmu ws. uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów
- Wniosek do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej ws. wyłączenia z rejestracji umów o dzieło
- Wniosek do Ministerstwa Rolnictwa ws. zmian w kołach gospodyń wiejskich
- Wniosek do Ministerstwa Cyfryzacji ws. rozszerzenia profilu zaufanego
- Wniosek do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego ws. profilu zaufanego w prawie autorskim
- Wniosek do Ministerstwa Finansów ws. profilu zaufanego przy formularzach CIT i PIT
- Wniosek do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej ws. profilu zaufanego w prawie pracy
- Wniosek do Ministerstwa Finansów ws. zmian w uproszczonej ewidencji przychodów i kosztów
- Wniosek do Ministerstwa Sprawiedliwości ws. organu wyższego wobec straży miejskiej
- Wniosek do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji ws. zmian w skargach i wnioskach
- Wniosek do Ministerstwa Sprawiedliwości ws. zaskarżania spraw skarg, wniosków i petycji
- Wniosek do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji ws. ustawy metropolitalnej
- Wniosek do Ministerstwa Klimatu i Środowiska ws. publikacji decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach
- Wniosek do Ministerstwa Infrastruktury ws. publikacji decyzji o zezwoleniu na realizację inwestycji drogowej
- Petycja do Sejmu ws. informacji przetworzonej dla organizacji pożytku publicznego
- Wniosek do Ministerstwa Sprawiedliwości ws. zwolnienia z opłat spraw informacji publicznej
- Wniosek do Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej ws. profilu zaufanego w prawie pracy
- Petycja do Senatu ws. uporządkowania zwolnienia z opodatkowania podatkiem CIT
- Wniosek do Ministerstwa Infrastruktury ws. publikacji rozkładów w formacie GTFS
- Wniosek do Ministerstwa Rolnictwa ws. zmian w ustawie o kołach gospodyń wiejskich
Niektóre pisma zostaną wspólnie skierowane przez Stowarzyszenie Akcja Miasto. Inne kwestie będą przedmiotem dalszych analiz w ramach Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej.
Została również podjęta decyzja, by złożyć uwagi do dwóch dokumentów istotnych dla NGO: projektu ustawy Ministerstwa Cyfryzacji ws. wdrażania DSA (Akt o usługach cyfrowych) oraz sejmowego projektu ws. rejestracji stowarzyszeń S24.
Czytaj też: Kim są ławnicy w sądach? Kiedy orzekają i jakie mają prawa?
Załącznik – lista uczestników konsultacji
- Miłosz Cichuta, Klub Sympatyków Kolei we Wrocławiu
- Agnieszka Imiela-Sikora, Fundacja Bente Kahan
- Jakub Janas, Szkolna Konferencja Klimatyczna
- Jeremi Jarosz, Towarzystwo Benderowskie
- Michał Łoboda, Stowarzyszenie Syndykat
- Jakub Nowotarski, Akcja Miasto
- Tadeusz Mincer, Fundacja na rzecz Studiów Europejskich
- Tomasz Owczarek, Wrocławski Ruch Obywatelski
- Luiza Pachulska, Stowarzyszenie Acidtropicalia
- Robert Suligowski, Wrocławska Ochrona Klimatu
- Krzysztof Smolnicki, Fundacja Ekorozwoju
- Cezary Grochowski, Wrocławska Inicjatywa Rowerowa
Informacja Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej.
Projekt finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię z Funduszy Norweskich i Funduszy EOG w ramach Programu Aktywni Obywatele – Fundusz Regionalny. Treść dostępna na licencji CC-BY-NC-SA 4.0.
