W ramionach rzeki, czyli o jedynej takiej wyspie
Wielka Wyspa to nazwa terenu kształtem zbliżonego do trójkąta, który znajduje się we wschodniej części śródmieścia Wrocławia. Utworzona została po tym jak w latach 1912-1917 wykopano równoległe kanały powodziowy i żeglugowy, które połączyły Odrę i jej węższą odnogę – Starą Odrę – opływającą łukiem od wschodu wyspę Ołbin. Na zachodnim krańcu obecnej wyspy od czasów średniowiecza znajdowała się wieś Szczytniki, która nadała nazwę późniejszemu parkowi i mostowi.
Wyspę z resztą miasta łączą cztery mosty drogowe: Zwierzyniecki, Szczytnicki (nad Starą Odrą), Swojczycki i Jagiellońskie (nad kanałami powodziowym i żeglugowym). Na wschodnim krańcu wyspy wybudowano stopień wodny (Most Bartoszowicki). Nad Odrą przerzucono tory dla kolejki wąskotorowej, prowadzącej przez Wyspę Opatowicką w kierunku Opatowic. Po wojnie przeprawę zlikwidowano, a obok powstał jaz. Tuż obok Mostu Jagiellońskiego wybudowano drugą przeprawę, a na tyłach ZOO nad Odrą przerzucono kładkę dla pieszych (przed wojną funkcjonowało tam połączenie promowe). W latach 20. XX w. w okolicy zaplanowano przeprawę drogową przez Odrę – jako element obwodnicy śródmiejskiej (rezerwa terenowa pod budowę ulicy jest nadal widoczna na mapie, także w kształcie osiedla Sępolno).
W roku 1865 na południe od Szczytnik założono Ogród Zoologiczny (o pow. 8 ha), gdzie wokół stawu do końca XIX w. wybudowano 15 budowli. Uzupełnieniem funkcji rekreacyjnej związanej z rozległym Parkiem Szczytnickim (zawierającym Ogród Japoński) i ZOO było wytyczenie Terenów Wystawowych (1911 r.) z dominującą budowlą Hali Stulecia (z 1913 r., od 2006 r. na liście światowego dziedzictwa UNESCO). W skład tego zespołu wszedł Pawilon Czterech Kopuł, restauracja oraz Pergola (kolumnada otaczająca sztuczny staw o parabolicznym kształcie). W północno-wschodnim krańcu wyspy w latach 1925-1929 utworzono Tereny Olimpijskie złożone ze stadionu na 50 tys. widzów, mniejszego stadionu lekkoatletycznego, hali sportowej, budynku kortów tenisowych, placu honorowego z pergolą, kąpieliska, zadrzewionych alei i placu sportów na wolnym powietrzu. W latach 30. cały kompleks jeszcze rozbudowano. Rozrywkę zapewniały dwa tzw. établissementy (oba z końca XIX w.) z salami bankietowymi, pokojami gościnnymi i nabrzeżami do cumowania statków wycieczkowych.
W roku 1928 wyspa znalazła się w granicach miasta i jej niezagospodarowane dotąd obszary przeznaczono pod zabudowę mieszkaniową. Już w 1929 r. gotowe było nieduże, eksperymentalne osiedle wystawy WUWA (niem. Wohnung und Werkraum – mieszkanie i miejsce pracy) prezentujące osiągnięcia wrocławskich architektów tworzących w stylu międzynarodowym. Osiedle, zlokalizowane na terenie Dąbia, przeszło do historii architektury światowej. Jeszcze w roku 1919 rozpoczęto projektowanie dużego osiedla spółdzielczego na Sępolnie. Stworzona głównie w latach 20. zabudowa i ulice zajęły obszar 76 ha. Było to tzw. osiedle satelitarne – posiadające zwarty układ geometryczny z ulicami zbiorczymi i lokalnymi, i szeregami niskich domów. Oś kompozycyjną stanowi zlokalizowany w centrum podłużny skwer o pow. 5 ha, z jednej strony zamknięty szkołą, z drugiej kościołem. Drugie osiedle satelitarne, Biskupin, wybudowano na przełomie lat 20. i 30. na południe od Sępolna. Ściany osiedla tworzyły wielkomiejskie bloki a wewnątrz kształtowano zabudowę jednorodzinną. Do czasu wojny budowa tego dużego osiedla (tworzonego przez kilka spółdzielni) nie została ukończona. Na wąskim terenie pomiędzy Biskupinem a wałami powodziowymi założono park, a na wschód od Sępolna – cmentarz na planie wycinka koła, z kaplicą w centrum.
Biskupin i Sępolno zajęły wschodnią część wyspy a dwa osiedla willowe – Zacisze i Zalesie – północno-zachodnią. Zacisze do wybuchu wojny nie zostało w całości zabudowane, a jego domy mają skromniejszy charakter niż wille na Zalesiu. Pomiędzy osiedlami znajduje się naturalny zbiornik wodny – kąpielisko „Morskie Oko” założone ok. 1910 r. W Parku Szczytnickim powstały budynki obserwatorium astronomicznego (1922-1929), a na Szczytnikach nowoczesny gmach gimnazjum św. Marii Magdaleny (z 1929 r., obecnie II LO).
Rolę dróg głównych łączących wyspę z centrum miasta pełnią ul. Wróblewskiego – Olszewskiego (ze wschodu na zachód), ul. Mickiewicza (obiegająca Sępolno od północy) oraz al. Kochanowskiego (w północnej części wyspy). Biskupin z Sępolnem łączy oś Spłdzielcza-Monte Cassino, a także prostopadła do nich ul. Dembowskiego oraz ul. Bacciarellego. Dopełnieniem rozwiniętego układu ulic była komunikacja tramwajowa z trzema pętlami i jedną zajezdnią. Wyspa miała ściśle określony charakter podmiejski z układami kompozycyjnymi osiedli mieszkaniowych, terenów zielonych, wystawowych, sportowych i rekreacyjnych. Zniszczenia spowodowane oblężeniem miasta zasadniczo ominęły ten obszar.
Po wojnie sieć ulic głównych, zbiorczych i lokalnych uzupełniły ulice dojazdowe do nowych budynków czy osiedli; tereny wystawowe wzbogacono stalową wieżą – Iglicą – mającą stanowić nowy symbol miasta. Wprowadzono też wielką skalę zabudowy – budynki 11-kondygnacyjne – osiedle akademików na Dąbiu, akademik „Spartakus” przy Moście Swojczyckim, 3 podłużne bloki przy ul. Kazimierskiej, które zdewastowały kameralną okolicę. Blokowisko Bartoszowice z końca lat 70. miało domy 5-7 kondygnacyjne. Wąskie uliczki o nawierzchniach z betonowej kostki i 5-kondygnacyjne klatkowce i punktowce stanowiły z kolei niezbyt ciekawe dokończenie osiedla Biskupin. W różnych częściach wyspy wybudowano dziesiątki domków jednorodzinnych w kształcie kostki a także nowe szkoły podstawowe, przedszkola, przychodnie i pawilony handlowe. Nie potrafiono należycie zająć się drewnianymi willami (w tym domem Hansa Poelziga i jednym z domów wystawy WUWA), które zniknęły w latach 60. (opuszczone, drewniane przedszkole z wystawy spłonęło w 2006 r.). Tereny Wystawowe położone po południowej stronie ul. Wróblewskiego, niewykorzystywane od Wystawy Ziem Odzyskanych z 1949 r., przyłączono do ZOO. Degradacji uległy osiedla spółdzielcze, które zabudowano licznymi wiatami garażowymi, poddasza wielu domów przebudowano, a tereny zielone na osiedlach uległy skurczeniu.
W ostatnich latach chaosu przestrzennego dopełniły miniosiedla deweloperskie żerujące na zastanym układzie drogowym – to przy ul. Wiwulskiego powstało w latach 2005-2011 w miejscu jedynego zakładu przemysłowego wyspy – dawnego browaru Engelhardta, po wojnie wytwórni win. Kolejne miniosiedle powstało przy ul. Dembowskiego, na południe od Sępolna, pośród ogródków działkowych, na działce zabytkowego schronu piechoty, który obudowany został nowym blokiem, tracąc swoje naturalne, zielone otoczenie. Pomimo tych fatalnych zmian wyspa pozostaje kompleksowo urządzonym kawałkiem Wrocławia a międzywojenne osiedla mieszkaniowe uchodzą dziś za prestiżowe (z bardzo wysokimi cenami nieruchomości).
W ostatnich latach wzdłuż głównych ulic oraz na wałach przeciwpowodziowych obiegających wyspę urządzono ścieżki rowerowe. Odbudowane zostało drewniane przedszkole z 1929 r. (jako siedziba Izby Architektów), na osiedlu Biskupin postawiono kościół dla nowej parafii. W roku 2014 otwarto oceanarium (Afrykarium) na terenie ZOO – obiekt generujący ruch z sąsiednich regionów kraju. Z tego powodu przy Hali Stulecia powstał podziemny parking na 792 miejsca postojowe. Nierozwiązany pozostał problem niedoboru miejsc do parkowania na dużych osiedlach. Turystyczny ruch wodny obsługiwany jest przez Przystań Zwierzyniecką oraz prowizoryczną przystań na tyłach ZOO – bez powiązania z historycznymi budynkami dawnych établissementów, które prócz swej klasy dodającej walorów rzecznej przejażdżce mogłyby zapewnić odpowiednie zaplecze gastronomiczne, sanitarne oraz hotelowe. Budując duże zespoły mieszkaniowe na wschodnim krańcu wyspy, zapomniano o przedłużeniu torów tramwajowych, które dziś dochodzą do pętli Biskupin – tam gdzie przed wojną kończyła się zabudowa. Rozważenia wymaga także budowa torowiska przez Most Swojczycki – tramwaje dojeżdżają dziś do pętli Sępolno, a tuż za mostem od kilku lat trwa wznoszenie dwóch dużych deweloperskich osiedli na terenach poprzemysłowych, których mieszkańcy skazani zostaną na własne samochody. Wkrótce ma się za to rozpocząć budowa wschodniego odcinka obwodnicy śródmiejskiej wraz z mostem przez Odrę i Oławę. Niestety, ma być on wybudowany bez tramwaju, można się więc spodziewać, że korki z Mostu Grunwaldzkiego przeniosą się na ul. Armii Krajowej, a na samej Wyspie pojawi się jeszcze więcej samochodów.
Projekt „Przestrzeń Wrocławia” realizowany jest w ramach programu Fundacji Batorego „Obywatele dla Demokracji” ze środków państw EOG.
***
Fot. Aleksandra Zienkiewicz
Tekst jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
