Kim są ławnicy w sądach? Kiedy orzekają i jakie mają prawa?
Artykuł Stowarzyszenia Nowoczesnej Edukacji Prawnej.
Ławnicy to forma sprawowania wymiaru sprawiedliwości przez obywateli, co przewiduje Konstytucja. Jej art. 182 mówi, że Udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości określa ustawa.
Ławników do sądów okręgowych i do sądów rejonowych wybierają rady gmin i miast na czteroletnie kadencje. Wybory organizowane są najpóźniej w październiku roku kalendarzowego, w którym upływa kadencja dotychczasowych ławników.
Kandydatów na ławników mogą zgłaszać radom gmin prezesi sądów, stowarzyszenia i inne organizacje ( z wyłączeniem partii politycznych), oraz co najmniej pięćdziesięciu obywateli.
Czytaj też: Czy „dokument wewnętrzny” przestanie utrudniać dostęp do informacji publicznej? Przełomowy wyrok NSA
Kto może być ławnikiem?
Ławnikiem może być wybrany ten, kto:
- posiada obywatelstwo polskie i korzysta z pełni praw cywilnych i obywatelskich
- jest nieskazitelnego charakteru
- ukończył 30 lat
- jest zatrudniony, prowadzi działalność gospodarczą lub mieszka w miejscu kandydowania co najmniej od roku
- nie przekroczył 70 lat
- jest zdolny, ze względu na stan zdrowia, do pełnienia obowiązków ławnika
- posiada co najmniej wykształcenie średnie lub średnie branżowe.
Do orzekania w sprawach z zakresu prawa pracy ławnikiem powinna być wybrana osoba wykazująca szczególną znajomość spraw pracowniczych.
Ławnikami nie mogą być:
- osoby zatrudnione w sądach powszechnych i innych sądach oraz w prokuraturze
- osoby wchodzące w skład organów, od których orzeczenia można żądać skierowania sprawy na drogę postępowania sądowego (np. w straży miejskiej)
- funkcjonariusze Policji oraz inne osoby zajmujące stanowiska związane ze ściganiem przestępstw i wykroczeń (np. strażnicy miejskiej)
- adwokaci i aplikanci adwokaccy
- radcy prawni i aplikanci radcowscy
- duchowni
- żołnierze w czynnej służbie wojskowej
- funkcjonariusze Służby Więziennej
- radni gminy, powiatu i województwa.
Ławnikiem może jednak być wójt, burmistrz lub prezydent miasta (Postanowienie Sądu Najwyższego – Izba Karna z dnia 21 listopada 2018 r., sygnatura akt III KO 118/18).
Czytaj też: Jak zarejestrować zmianę statutu stowarzyszenia?
Kiedy można odwołać ławnika?
Mandat ławnika wygasa w razie prawomocnego skazania za przestępstwo bądź wykroczenie, w tym również za przestępstwo lub wykroczenie skarbowe. Rada gminy, która wybrała ławnika, stwierdza wygaśnięcie mandatu z tego powodu i informuje o tym prezesa właściwego sądu.
Rada gminy, która wybrała ławnika, może go odwołać na wniosek prezesa właściwego sądu, w razie niewykonywania obowiązków ławnika, zachowania godzącego w powagę sądu lub niezdolności do wykonywania obowiązków ławnika.
Jakie mają prawa ławnicy?
Przy rozstrzyganiu spraw ławnicy mają równe prawa z sędziami i asesorami sądowymi.W zakresie orzekania ławnicy są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji oraz ustawom.
Ławnik nie może jednak przewodniczyć na rozprawie i naradzie ani też wykonywać czynności sędziego poza rozprawą.
Ławnik może zostać wyznaczony do udziału w rozprawach do dwunastu dni w ciągu roku. Liczba tych dni może być zwiększona przez prezesa sądu tylko z ważnych przyczyn, a zwłaszcza w przypadku konieczności zakończenia rozprawy z udziałem tego ławnika.
Ławnik otrzymuje rekompensatę pieniężną za czas wykonywania czynności i ryczałt na pokrycie kosztów dojazdu do sądu.
Ławnicy każdego sądu wybierają ze swego grona radę ławniczą, jej przewodniczącego i zastępców. Do zadań rady ławniczej należy w szczególności podnoszenie poziomu pracy ławników i ich reprezentowanie oraz pobudzanie działalności wychowawczej ławników w społeczeństwie.
Czytaj też: Co można w trakcie ciszy wyborczej i ciszy referendalnej? Doradzamy
W jakich sprawach są ławnicy?
Sąd w składzie jednego sędziego i dwóch ławników rozpoznaje sprawy cywilne:
1. z zakresu prawa pracy o:
- ustalenie istnienia, nawiązanie lub wygaśnięcie stosunku pracy
- o uznanie bezskuteczności wypowiedzenia stosunku pracy
- o przywrócenie do pracy i przywrócenie poprzednich warunków pracy lub płacy
- o łącznie z nimi dochodzone roszczenia i o odszkodowanie w przypadku nieuzasadnionego lub naruszającego przepisy wypowiedzenia oraz rozwiązania stosunku pracy
- naruszenia zasady równego traktowania w zatrudnieniu i o roszczenia z tym związane
- odszkodowanie lub zadośćuczynienie w wyniku stosowania mobbingu;
2. z zakresu prawa rodzinnego o:
- rozwód,
- separację,
- ustalenie bezskuteczności uznania ojcostwa
- rozwiązanie przysposobienia.
- przysposobienie (w postępowaniu nieprocesowym)
W sprawach karnych sąd orzeka w składzie jednego sędziego i dwóch ławników w sprawach o zbrodnie, przy czym gdy ustawa przewiduje karę dożywotniego pozbawienia wolności (np. przestępstwo zabójstwa, szpiegostwa, zamachu stanu), sąd orzeka w składzie dwóch sędziów i trzech ławników
Ławnicy w Sądzie Najwyższym
Ławnicy istnieją także w Sądzie Najwyższym, gdzie uczestniczą w rozpoznawaniu skarg nadzwyczajnych oraz postępowaniach dyscyplinarnych (m.in. adwokackich, radcowskich, lekarskich, prokuratorskich czy notarialnych). W składzie znajduje się dwóch sędziów i jeden ławnik.
Ławnicy muszą być między 40 a 60 rokiem życia, a wybiera ich Senat. Mogą uczestniczyć w rozprawach przez 20 dni w roku.
Ławnicy muszą być!
Ustawodawca może określać sprawy, w których są obecni ławnicy, nie może jednak całkowicie wyłączyć ławników.
Jak podkreśla się w komentarzu do Konstytucji (Art. 182 Konstytucja RP red. Safjan/Bosek 2016, Legalis), niedopuszczalne jest takie uregulowanie analizowanej problematyki, żeby w konsekwencji udział obywateli w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości stał się fikcją. Podkreślił to Trybunał Konstytucyjny, stwierdzając, że z treści art. 182 Konstytucji RP wynika, iż nie jest możliwe ani całkowite wyłączenie obywateli ze sprawowania tej funkcji (wymiaru sprawiedliwości), ani takie jej zawężenie, by udział ten przybrał zakres jedynie symboliczny. Autorzy zauważają jednak, że obowiązujące ustawodawstwo znacząco ogranicza udział ławników w orzekaniu. Można nawet zauważyć rosnącą tendencję do pozbywania się czynnika społecznego z sądów i zastępowania go sędziami zawodowymi
Ławnicy to nie przysięgli!
Ławnicy mają pełne prawa sędziego przy orzekaniu.
Należy odróżnić ich od sądów przysięgłych, które istniały np. w zaborze austriackim, również w II Rzeczypospolitej na ich obszarze, albo nadal istnieją w Stanach Zjednoczonych. Ława przysięgłych decyduje o winie w prawie karnym (w USA również w niektórych sprawach cywilnych).
Mobilna Poradnia Prawna
Projekt “Mobilna Poradnia Prawna” realizowany przez Wrocławską Poradnię Prawną i Stowarzyszenie Nowoczesnej Edukacji Prawnej w ramach projektu „Polskie Inicjatywy Poradnicze” dofinansowanego ze środków Narodowego Instytutu Wolności – Centrum Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego w ramach Rządowego Programu Wspierania Rozwoju Organizacji Poradniczych na lata 2023-2033. Operatorami Projektu są: Fundacja Przestrzeń Lokalna, Fundacja Fundusz Lokalny SMK, LGD Stowarzyszanie „Partnerstwo dla Ziemi Niżańskiej”, Stowarzyszanie LGD „TRYGON-Rozwój i Innowacja
